Iets meer dan 300 jaar geleden, in april 1721, woedde er een pokkenepidemie in Engeland. De aristocratische schrijfster Lady Mary Wortley Montagu sloot zich op in haar huis in Twickenham om aan de infectie te ontsnappen en stuurde haar bedienden erop uit om nieuws over de doden te verzamelen.

Januari was dat jaar ongebruikelijk warm geweest in Engeland. De pokken leken 'als een vernietigende engel voort te gaan'. Mary verloor een jonge nicht, Lady Hester Feilding, aan de ziekte in de eerste paar maanden, evenals haar grote vriend en buurman, James Craggs.

Zeven jaar eerder was Mary's geliefde enige broer gestorven aan de pokken. Toen ook zij ziek werd, slechts twee jaar na de dood van haar broer, ontsnapte ze ternauwernood met haar eigen leven. Haar huid droeg nu de zichtbare littekens die de ziekte had achtergelaten. Ook haar ogen leden eronder. Ze kon nooit meer naar fel licht kijken. Ze verloor ook al haar wimpers en had daarna voor altijd wat haar vrienden noemdende Wortley-staar.

Kort na haar eigen strijd tegen de pokken ging Mary in Constantinopel wonen met haar man, die daar Brits ambassadeur was geworden, en haar zoon Edward. Hun enige dochter, de jonge Mary, werd geboren toen ze in Turkije woonden.

Daar was Lady Mary er getuige van geweest hoe de Turken een techniek toepasten die bekend stond als 'enting' tegen de pokken. Er werd een klein pusmonster genomen van iemand die de ziekte had, er werden wonden gemaakt op de polsen en enkels van de vrijwilligers en de pus werd in hun bloed gemengd.

Een andere term voor 'enten' was 'inoculatie' - een woord uit de plantkunde dat letterlijk 'in het oog houden' betekent.

Lady Mary in Turkse kleding, 1844

Als gevolg van inenting waren de pokken in Turkije veel minder hevig dan in Engeland. Mary was de eerste westerse vrouw die werd uitgenodigd om alleen te dineren met de vrouwen van hoge Turkse ambtenaren. Haar gastvrouwen verzekerden haar dat inenting volkomen veilig was.

De vorige Britse ambassadeur in Turkije had ervoor gezorgd dat zijn twee zonen waren ingeënt voordat ze naar huis terugkeerden, dus Lady Mary was vastbesloten om haar eigen zoon ook te beschermen als ze daar was. Toen haar man weg was voor diplomatieke zaken, lieten zij en hun huischirurg, Dr. Maitland, de jonge Edward inenten. De jonge Mary was toen nog maar een baby, dus haar moeder besloot nietom haar ook te beschermen.

Lady Mary en haar zoon Edward in Turkije

Lady Mary was slim genoeg om in te zien dat artsen terughoudend zouden zijn bij het invoeren van inenting in Engeland. Ze zouden immers het honorarium verliezen dat ze in rekening brachten voor het bezoeken van het bed van hun vele pokkenpatiënten.

Toen Mary's man naar Engeland werd teruggeroepen en het gezin naar huis terugkeerde, ontdekten ze dat de pokken hier steeds vaker en heviger uitbraken. Het jaar na hun terugkeer was er weer een uitbraak. Ondanks dat ze wist dat ze een oplossing had en dat haar dochtertje gevaar liep, hield Mary haar mond.

Maar een paar jaar later, in 1721, besloot Mary, aangespoord door de dood van haar dierbaren, om actie te ondernemen. Ze was niet langer bereid om haar 3-jarige dochter onbeschermd achter te laten.

Ze schreef naar Dr. Maitland, de chirurg die bij hen in Turkije was geweest, om hem op te roepen naar Twickenham te komen. De reden voor haar verzoek hield ze bewust vaag, voor het geval haar brief onderschept zou worden.

Toen hij aankwam, was Maitland nerveus. Mary's man was weer eens afwezig. Hij zou hun acties zeker afkeuren? Maitland's eigen professionele reputatie was ook in gevaar. Maar Mary's ijzeren wil won. Ze hield de jonge Mary stil, terwijl Maitland zijn chirurgisch lancet gebruikte om de ondiepe wonden te maken en het kleine meisje tegen de dodelijke ziekte in te enten.

Al na tien dagen liet de jonge Mary haar temperatuur meten en vertoonde ze een paar onschuldige vlekjes. Lady Mary nodigde 'verscheidene dames en andere personen van aanzien' uit om de ziekenkamer te bezoeken en de patiënt te inspecteren. Mary hield een beschermende wacht bij de deur van de kinderkamer, terwijl het kleine meisje zich glimlachend liet onderzoeken, niet wetende dat ze de eerste persoon in het Westen was die werd ingeënt.

Geval van pokken, ca 1880

Een van deze mensen was een arts genaamd dokter James Keith. Hij had zijn twee oudste zonen verloren aan de pokken tijdens de uitbraak in 1717, toen Mary zelf ziek was geworden. Zijn enige overlevende zoon Peter werd kort daarna geboren en dokter Keith vroeg nu of ze Peter wilden inenten.

Dokter Maitland - slechts een eenvoudige chirurg - had ontzag voor de eminente dokter Keith, dus werd overeengekomen dat de jonge Peter voor de inenting moest worden doorbloed en gezuiverd, ook al wisten Mary en Maitland dat dit niet nodig was. Hij overleefde het.

De medische wereld wantrouwde eerst Mary's nieuwe inenting, maar uiteindelijk accepteerden ze het, op voorwaarde dat het gepaard ging met bloeden en purgeren. Mary wees er vanaf het begin op dat bloeden en purgeren potentieel gevaarlijk waren, omdat het de patiënt verzwakte.

De volgende jaren bracht Mary veel tijd door met het reizen in haar koets tussen de huishoudens van vrienden en het inenten van iedereen die om haar hulp vroeg - zowel meesters als bedienden. Haar dochter, de jonge Mary - die vaak met haar meereisde - herinnerde zich de 'blikken van afkeer' die hen vaak begroetten en de 'veelbetekenende schouderophalen' van sceptische omstanders.

Lady Mary vertelde haar familie dat ze er de rest van haar leven bijna elke dag spijt van zou hebben dat ze het proces in gang had gezet. Ze zag zelf 'wat een moeizame, wat een angstige en, mogen we wel zeggen, wat een ondankbare onderneming het was'.

Toen de jonge Mary opgroeide, werd ze verliefd op John Stuart, graaf van Bute. Haar ouders waren tegen het huwelijk, maar stemden er wel mee in. Lady Mary maakte de fout om haar dochter te vertellen wat ze van Bute vond. Volgens haar was hij eerlijk, maar geneigd tot opvliegend gedrag. Dit veroorzaakte onvermijdelijk een breuk tussen moeder en dochter.

De graaf en gravin van Bute hadden een goed huwelijk, met elf overlevende kinderen. Ze deelden een liefde voor tuinieren en waren betrokken bij de oprichting van Kew Gardens.

Mary gravin van Bute, 1780

Lady Mary zelf ging meer dan twintig jaar in het buitenland wonen, gescheiden van haar man. Zij en haar dochter werden geleidelijk verzoend in de brieven die ze elkaar schreven.

Toen de echtgenoot van Lady Mary overleed, keerde ze eindelijk terug naar Londen, wetende dat ze zelf borstkanker had en niet lang meer te leven had. Ze werd herenigd met haar dochter en de schoonzoon waar ze niet veel aan had gedacht. Tijdens de paar maanden dat Lady Mary in Londen was, werd hij premier.

Door Jo Willett. 'The Pioneering Life of Mary Wortley Montagu: Scientist and Feminist' wordt gepubliceerd door Pen & Sword Books in april 2021 (de 300e verjaardag van Mary's inentingsexperiment). Jo is al haar hele werkzame leven een bekroonde producent van tv-drama's.