Het onherbergzame terrein, het onvergeeflijke en onvoorspelbare weer, de gebroken stammenpolitiek, de turbulente relaties met de lokale bevolking en gewapende burgers: dit zijn slechts enkele van de kwesties die leidden tot de ondergang van Groot-Brittannië in Afghanistan.

Dit verwijst niet naar de meest recente oorlog in Afghanistan (hoewel het je vergeven zou kunnen worden als je dat dacht), maar naar de Britse vernedering in Kabul bijna 200 jaar geleden. Deze epische nederlaag vond plaats tijdens de allereerste Afghaanse oorlog en Anglo-invasie van Afghanistan in 1842.

Het was een tijd waarin de Britse koloniën, en zelfs de East India Trading Company, extreem op hun hoede waren voor de Russische machtsexpansie in het oosten. Men dacht dat een Russische invasie van Afghanistan hier onvermijdelijk deel van uit zou maken. Zo'n invasie werd uiteindelijk natuurlijk meer dan een eeuw later gerealiseerd met de Sovjet-Afghaanse oorlog van 1979-1989.

Deze periode in de 19e eeuw is iets waar historici naar verwijzen als het 'Grote Spel', een touwtrekkerij tussen Oost en West over wie de regio zou controleren. Hoewel het gebied tot op de dag van vandaag nog steeds omstreden is, was de allereerste Afghaanse oorlog niet zozeer een nederlaag voor de Britten, maar eerder een complete vernedering: een militaire ramp van ongekende proporties, misschien alleen geëvenaard door de zondevalvan Singapore precies 100 jaar later.

In januari 1842, tijdens de Eerste Anglo-Afghaanse Oorlog, werd tijdens de terugtocht naar India de gehele Britse troepenmacht van ongeveer 16.000 troepen en burgers vernietigd. Tot op dat moment hadden het Britse leger en de privélegers van de Oost-Indische Compagnie over de hele wereld de reputatie ongelooflijk machtig te zijn en een steunpilaar van de Britse efficiëntie en orde: een voortzetting van dit succes wasverwacht in Afghanistan.

Uit angst voor de toenemende Russische interesse in het gebied besloten de Britten Afghanistan binnen te vallen en marcheerden ze begin 1839 ongehinderd Kabul binnen met een troepenmacht van ongeveer 16.000 tot 20.000 Britse en Indiase troepen die gezamenlijk bekend stonden als Indus. Maar slechts drie jaar later was er slechts één bekende Britse overlevende die in januari 1842 Jalalabad binnenstormde, nadat hij het bloedbad was ontvlucht datzijn kameraden in Gandamak.

Dost Mohammed

De bezetting van Kabul was vreedzaam begonnen. De Britten hadden aanvankelijk een bondgenootschap met de inheemse heerser Dost Mohammed, die er het afgelopen decennium in was geslaagd om de gebroken Afghaanse stammen te verenigen. Toen de Britten echter begonnen te vrezen dat Mohammed in bed lag met de Russen, werd hij verdreven en vervangen door een (voor de Britten in ieder geval) nuttiger heerser Shah Shuja.

Helaas was de heerschappij van de Sjah niet zo zeker als de Britten hadden gewild, dus lieten ze twee brigades troepen en twee politieke adviseurs, Sir William Macnaghten en Sir Alexander Burns, achter in een poging de vrede te bewaren. Dit was echter niet zo eenvoudig als het leek.

Onderliggende spanningen en wrok tegen de Britse bezettingstroepen borrelden in november 1841 over in een volledige opstand van de lokale bevolking. Zowel Burns als Macnaghten werden vermoord. De Britse troepen, die ervoor hadden gekozen niet in het versterkte garnizoen in Kabul te blijven maar in plaats daarvan in een kantonnement buiten de stad, werden omsingeld en volledig overgeleverd aan de genade van het Afghaanse volk. Tegen deEind december was de situatie hachelijk geworden, maar de Britten slaagden erin te onderhandelen over een ontsnapping naar het door de Britten gecontroleerde India.

Met de opstand in volle gang is het misschien verrassend dat de Britten door deze onderhandelingen Kabul mochten ontvluchten naar Jalalabad, ongeveer 90 mijl verderop. Het kan zijn dat ze puur mochten vertrekken zodat ze later slachtoffer konden worden van de hinderlaag bij Gandamak, maar of dit het geval is of niet is onbekend. Exacte schattingen van het aantal mensen dat de stad verlietverschillen, maar het waren ergens tussen de 2.000 en 5.000 troepen, plus burgers, vrouwen, kinderen en kampeervolgelingen.

Ongeveer 16.000 mensen evacueerden uiteindelijk Kabul op 6 januari 1842. Ze werden aangevoerd door de toenmalige opperbevelhebber van de strijdkrachten, generaal Elphinstone. Hoewel ze ongetwijfeld vluchtten voor hun leven, was hun terugtocht niet gemakkelijk. Velen kwamen om van de kou, honger, blootstelling en uitputting tijdens de 90-mijl lange mars door de gevaarlijke Afghaanse bergen in afschuwelijke winterse omstandigheden. Terwijl de colonneterugtrokken, werden ze ook lastiggevallen door Afghaanse troepen die op mensen schoten terwijl ze marcheerden, van wie de meesten zich niet konden verdedigen. De soldaten die nog gewapend waren, probeerden een achterhoedegevecht op te zetten, maar met weinig succes.

Wat was begonnen als een haastige terugtocht werd al snel een dodenmars door de hel voor degenen die vluchtten omdat ze één voor één werden opgepakt, ondanks het verdrag dat hen toestond om zich terug te trekken uit Kabul. Terwijl de Afghaanse troepen hun aanval op de terugtrekkende soldaten opvoerden, veranderde de situatie uiteindelijk in een bloedbad toen de colonne de Khurd Kabul bereikte, een smalle pas van ongeveer 5 mijl lang.De Britten werden aan alle kanten ingesloten en zaten in de val. In een paar dagen tijd verloren meer dan 16.000 Britten het leven. Op 13 januari leek iedereen gedood te zijn.

In de eerste bloederige nasleep van de strijd bleek dat slechts één man de slachting had overleefd. Zijn naam was assistent-chirurg William Brydon en op de een of andere manier hinkte hij op een dodelijk gewond paard de veiligheid van Jalalabad binnen, gadegeslagen door de Britse troepen die geduldig op hun komst wachtten. Op de vraag wat er met het leger was gebeurd, antwoordde hij "Ik ben het leger".

De geaccepteerde theorie was dat Brydon in leven was gelaten om het verhaal te vertellen van wat er in Gandamak was gebeurd en om anderen te ontmoedigen om de Afghanen uit te dagen, omdat ze anders hetzelfde lot zouden ondergaan. Er wordt nu echter meer algemeen aangenomen dat sommige gijzelaars werden meegenomen en anderen wisten te ontsnappen, maar dat deze overlevenden pas lang na het einde van de strijd tevoorschijn kwamen.

Wat echter niet te ontkennen valt, is de absolute verschrikking die de terugtrekkende Britse soldaten en burgers trof en wat een gruwelijk bloedbad dat laatste gevecht moet zijn geweest. Het was ook een regelrechte vernedering voor het Britse Rijk, dat zich volledig terugtrok uit Afghanistan en wiens reputatie ernstig werd aangetast.